به گزارش نسیم سرخس، سرخس از پیشینه تمدنی و فرهنگی در ادوار گوناگون تاریخ برخوردار بوده و یکی از کانونهای مهم علم و ادب و فرهنگ خراسان بزرگ بهویژه دوره تمدن اسلامی به شمار رفته است؛ به دلیل قرار گرفتن در مسیر اصلی تهاجم اقوام گوناگون بسیاری از آثار تاریخی این سرزمین ازجمله آتشکدهها، معابد، مساجد، مدارس علوم دینی، خانقاهها، حمامها، حوض انبارها و سایر بناهای باستانی و تاریخی آن از بین رفته است، بهطوریکه در حال حاضر در این شهرستان معدودی آثار باقیمانده در زمره میراث تاریخی به ثبت رسیده و البته برخی از آنها نیز هنوز در فهرست آثار ملی جای نگرفته است که بنای مسجد جامع یکی از این آثار تاریخی است.
ازآنجاکه حفظ و تقویت هویت تاریخی هر شهر و دیاری تا حد زیادی بسته به آثار تمدنی باقیمانده از پیشینیان در آن شهر و دیار است بنابراین ضروری است بنای «مسجد جامع شهر سرخس» در فهرست آثار ملی کشور به ثبت برسد.
مسجدی که بنا به شواهد تاریخی که در این گزارش تقدیم مردم شریف سرخس و سایر علاقهمندان گرامی میشود بخش بزرگی از حافظه تاریخی این سرزمین و هویت فرهنگی و مذهبی مردم این دیار را تشکیل میدهد؛ مسجدی که در طول بیشتر از یکصد و سی سال کانون وقایع تاریخی مهم در زندگی مردم سرخس بوده است.
تصویر بالا بخشی از شبستان مسجد جامع شهر سرخس؛ نمای داخلی آن تا دهه ۱۳۶۰-ش آجری بود که در آن سال ها گچ اندود شد؛ عکس از نگارنده در تابستان ۱۳۹۴-ش.
مسجد جامع سرخس در طول دوره یادشده مهمترین شاهد وقایع تأثیرگذار زندگی مردم سرخس بوده و فراز و نشیبهای بیشماری را پیش از مشروطه و پسازآن، ورود روسها به سرخس در جنگ جهانی اول، ممنوعیت مجالس مذهبی دوره پهلوی اول، اشغال سرخس در شهریور ۱۳۲۰-ش، انقلاب اسلامی ایران، جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و بسیاری اتفاقات محلی را تجربه کرده است.
بسیاری از روحانیان و واعظان برجسته در این مسجد به نشر معارف دینی و اقامه نماز پرداختهاند؛ مسجد جامع سرخس تأثیر تاریخی بیبدیلی در تربیت دینی نسلهای مختلف این سرزمین داشته و بسیاری از کنشهای اجتماعی و فرهنگی و مذهبی در این مکان صورت پذیرفته است.
در نقشهای که در سال تأسیس قلعه سرخس در سال ۱۲۷۵-ق/ ۱۲۳۷-ش/ ۱۲۷۵-ق/ ۱۸۵۸-م توسط میرزا مهدی مهندس با عنوان «قلعه ناصریه سرخس»، محلی به نام مسجد در نظر گرفته شده است.
در سال ۱۳۰۱-ق نخستین کارگزار وزارت خارجه در قلعه سرخس ناصری مستقر شد و در ۱۳۰۴-ق در نقشه قلعه سرخس ناصری توسط محمدحسن قاجار سرتیپ مهندس که در آن محل «مسجد جدیدالبنا» مشخص شده است.
در حقیقت مسجد تاریخی جامع سرخس نزدیک سه دهه پس از تأسیس قلعه تاریخی سرخس ناصری بنا شده و به نام بانی اولیه آن کارگزار وقت وزارت خارجه که در آن هنگام در سرخس مستقر بوده و به رتقوفتق امور سرحدات میپرداخته «مسجد کارگزاری» نامیده شده است، نامی که این مسجد بیش از یک قرن با آن شناخته میشده و هماکنون نیز کمابیش بر سر زبانهاست.
این مسجد که پیشینهای تقریباً ۱۳۰ ساله دارد شصت سال پس از تأسیس یعنی در سالهای ۴-۱۳۲۳-ش مورد نوسازی قرارگرفته و در طول دوره طولانی کانون اصلی تبلیغ و آموزش مذهبی در این شهر و بلکه منطقه سرخس بوده و علمای متعددی در آن به اقامه نماز جماعت و رسیدگی به امور مردم پرداختهاند بهطوریکه میتوان گفت مسجد جامع شهر سرخس نماد کاملی از حافظه تاریخی و تحولات زندگی اجتماعی مردم سرخس است.
تصویر بالا همشهری عزیزمان جناب حاج سلمان آجری؛ تنها بازمانده از نسل کسانی که در سال های ۴-۱۳۲۳-ش در بازسازی مسجدجامع سرخس مشارکت داشتند؛ عکس از نگارنده شبستان مسجد تابستان ۱۳۹۴-ش.
بانی اصلی مسجد جامع سرخس کارگزار وقت وزارت خارجه است که پس از قرارداد آخال در ۱۸۸۱-م/۱۲۶-ش در سرخس مستقر بوده و به امور مختلف مربوط به مرز ازجمله رفتوآمد مرزنشینان دو سوی مرز میپرداخت و به همین دلیل نیز از ابتدا این مسجد نام «مسجد کارگزاری» بر خود داشته است، اسمی که هماکنون نیز کموبیش بر سر زبان مردم سرخس بهویژه قدیمیترهاست، اگرچه بعدها در اواخر قاجار و دوره پهلوی اول که بهتدریج قلعه سرخس ناصری از حالت یک ساخلوی نظامی صرف خارج شد و بازار آن گسترشیافته و رونق گرفت به آن «مسجد بازار» هم گفته میشد.
شواهد تاریخی نشان میدهد که مسجد جامع سرخس در ۱۲۸ سال پیش وجود داشته است چراکه در نقشه ترسیمی محمدحسن قاجار سرتیپ مهندس که در سال ۱۳۰۴.ق از قلعه سرخس ناصری تهیه کرده است از این مسجد بانام «مسجد جدیدالبنا» نام برده شده و در نقشه مذکور نیز مکان آن دقیقاً همین مکان مسجد کنونی ترسیم شده است.
با توجه به اینکه مسجد جامع سرخس اندکی پس از انعقاد قرارداد آخال به سال ۱۸۸۱-م توسط کارگزار وقت وزارت خارجه در سرخس بنیانگذاری شده و در طول دوره طولانی نیز نام مسجد کارگزاری بر خود داشته، بنابراین سابقه آن دستکم به ۱۳۰ سال میرسد؛ دلیل دیگر بر قدمت مسجد جامع سرخس فرسودگی بنای قبلی بوده که موجب تجدید بنای آن در سالهای ۲۴-۱۳۲۳-ش شده است.
تجدید بنای مسجد کارگزاری سرخس که بعدها مسجد جامع نام گرفت درست هفتاد سال پیش به سال ۱۳۲۴ ه-ش انجام شد؛ بنای قبلی مسجد که در اواخر دوران قاجار توسط کارگزار وقت وزارت خارجه در سرخس از خشت خام و گل بنا شده بود به دلیل کوچکی و همچنین فرسودگی بنا در سال ۱۳۲۳-ش تخریب و بنای کنونی جای آن را گرفت؛ بنای اولیه که در هنگام تخریب در سال ۱۳۲۳-ش حدوداً پنجاه سالی از ساخت آن میگذشت از بنای کنونی آن کوچکتر و دارای گنبدهایی با ارتفاع کمتر بود.
تصویر بالا نمای بیرونی و صحن حیاط مسجد جامع سرخس موسوم به مسجد کارگزاری؛ عکس توسط نگارنده در سال ۱۳۷۳-ش برداشته شده است.
برای تجدید بنای مسجد کارگزاری سرخس برخی از تجّار متدین مشهد به سه نفر از تجّار سرشناس سرخسی یعنی حاج محمود اشرفیون (از قاینیهای سرخس)، حاج علی رحمانی (از اصفهانیهای سرخس) و حاج جواهری (از کاشانیهای سرخس) نیابت داده بودند تا با هزینه آنها مسجد کارگزاری یعنی تنها مسجد شهر سرخس را تجدید بنا کنند. ( تا آن هنگام فقط دو مکان مذهبی دیگر یعنی حسینیه عربها و حسینیه ترکهای آذربایجانی سرخس در قلعه سرخس ناصری وجود داشت).
این در حالی بود که از بنای مسجد قبلی حداقل ۵۰ سال میگذشت؛ بههرروی بنای مسجد کوچک قبلی در سال ۱۳۲۳-ش تخریب شد که البته مساحتی کمتر از مسجد تجدید بنا شده به سال ۱۳۲۴ داشت؛ بنای قبلی از خشت و گل و دارای گنبدهای متعدد و البته سقف و پایههای کوتاهی بود که مساحتی کمتر از بنای کنونی داشت.
حاج غلامرضا آجری (متوفای ۱۳۴۵-ش سرخس) با ایجاد دو کوره کوچک در اطراف قلعه سرخس ناصری مسئولیت تهیه آجر موردنیاز بنا را عهدهدار شد؛ اگرچه تولید خشت خام در تابستان ۱۳۲۳-ش صورت پذیرفت ولی پخت آنکه با بوتههای هیزم صورت میگرفت به زمستان همان سال کشیده شد، سالی که اتفاقاً زمستان بسیار سردی داشت.
با مدیریت حاج غلامرضا آجری مجموعاً ۱۱۰۰۰۰ آجر تهیه شد؛ آجرهایی که اکثراً چهارگوش (مربع) و بعضاً نیمه (مستطیل) و بهرنگهای سفید، قرمز و ابلق (نصف سفید و نصف قرمز) بود که مردم سرخس در آن هنگام به آن «خشت پخته» میگفتند؛ انتقال آجرها به محل بنا بهوسیله کسانی انجام میشد که «خرکار» نامیده میشدند و بابت استفاده از چارپایان خود مزد دریافت میکردند.
برای زیبایی بنا آجرهای سفید و دارای گوشههای سالم در جدارههای بیرونی و آجرهای قرمز و دورنگ در وسط کار استفاده میشد؛ بعد از آماده شدن آجرها که حدود یک سال طول کشید از اوایل سال ۱۳۲۴-ش کار ساخت مسجد به معماری استاد محمد تخته بازاری آغاز شد.
استاد محمد تخته بازاری از ایرانیانی بود که عمرش را در تخته بازار یکی از شهرهای واقع در جمهوری ترکمنستان کنونی گذرانده بود و پس از مهاجرت به ایران به همراه برادرش استاد جواد مقیم سرخس ناصری شده بودند.
سه نفر از بنّای محلی زیر نظر استاد محمد تخته بازاری کار ساخت مسجد جامع سرخس را که در آن روزگار نام مسجد کارگزاری بر خود داشت را پیش بردند؛ استاد محمد تخته بازاری که مهارت بینظیری در کار خود داشت بدون استفاده از هرگونه نقشه و کاغذی کارش را بهخوبی انجام میداد؛ وی نقشه بنا را بهطور ذهنی کشیده و البته اتاقها را قالببندی میکرد و فوقالعاده در کارش دقیق بود و وظیفه یک معمار را بدون هرگونه نقشه و ابزاری و البته با دقت تمام انجام میداد.
استاد محمد تخته بازاری در دوره نیابت تولیت اسدی بر آستان قدس در سالهای ۱۳-۱۳۱۱-ش با کمک برادرش استاد جواد که او هم بنای ماهری بود و دستیار استاد جواد به شمار میرفت انبارهای غلّه قوش خزاعی، کندکلی، تپه میر احمد، سرخس و همچنین آسیاباد در محل تقاطع فعلی خیابان شهید حسینی و خیابان بانک کشاورزی را نیز که دقیقاً همین سبک بنای مسجد کارگزاری را دارند ساخته است. (از این بناها انبارهای قوش خزاعی و شهر سرخس در فهرست آثار ملی ایران به ثبت میراث فرهنگی رسیده است).
آقای حاج سلمان آجری که در آن هنگام خود در کار اداره کوره با پدرش حاج غلامرضا آجری و برادرانش آقایان اصغر و محمد مشارکت داشته است به یاد میآورد کارگرانی که در تجدید بنای مسجد کارگزاری مشارکت داشتن همه از اهالی سرخس بودند و در آن روزگار روزانه یک تومان (۱۰ ریال) مزد دریافت میکردن؛. ملات بین آجرها گِل بود و پس از اتمام بنا بلافاصله با ملات آهک و شن بنا بندکشی شد؛ البته پی مسجد با گِل و آهک ریخته شد.
رواق اصلی مسجد که در سال ۱۳۲۴-ش تجدید بنا شده و هماکنون باقی و در حال استفاده است دارای ۶ ستون، ۱۲ غرفه و ۱۲ گنبد کوچک است که ۳ ردیف در ۴ ردیف را تشکیل میدهد.
حیاط مسجد جامع حدود ده سال پس از تجدید بنای مسجد در دهه ۱۳۳۰-ش ساخته شد؛ حیاطی که وسط آن حوض آبی قرار داشت و چاهی در آن حفر شده بود که مردم برای کسب ثواب بهوسیله طناب و دلو از آن آب میکشیدند و برای وضو و مصارف دیگر داخل حوض وسط حیاط مسجد میریختند؛ محوطه پشت صحن اصلی مسجد نیز به ساخت دستشویی و فضای روباز مخصوص پختوپز در ایام محرم و صفر اختصاص یافت.
نمای آجری درون مسجد تا حدود سی سال پیش حفظ شده بود ولی بعداً گچاندود شد؛ پشتبام گنبدی مسجد کارگزاری تا سالهای اخیر هرساله کاهگل اندود میشد که کمتر از ۲۰ سال قبل به مدیریت آقای حاج ورقه قاسمی سیمان و ایزوگام شد و البته قبلتر از آن بالکن ویژه خانمها در قسمت شمالی با مدیریت حاج اصغر آجری و کمک خیرین ایجاد شد؛ بخش مرتفع در شرق شبستان هم حدود ۱۲-۱۰ سال قبل با مدیریت حاج ورقه قاسمی احداث شد؛ همچنین در ابتدا کف حیاط مسجد و همچنین داخل رواق مسجد بهاصطلاح آجرفرش بود که در دهه ۱۳۴۰-ش تبدیل به موزاییک شده و چاه آب و حوض آن نیز برچیده شد.
تصویری از مسجد جامع سرخس (مسجدکارگزاری)، نیمه نخست دهه ۱۳۴۰-ش/بیش از نیم قرن پیش
مسجد جامع شهر سرخس در حاشیه خیابان قدیمی و اصلی شهر سرخس موسوم به خیابان امام خمینی (ره) واقعشده و دارای تعدادی مغازه موقوفه پیرامون خود است.
سخن پایانی و در حقیقت یک هشدار و استمداد
از مردم شریف سرخس، مدیران محلی و فرهیختگان و دوستداران شهرستان انتظار داریم برای کمک به حفظ هویت تاریخی این دیار، برای ثبت این اثر در فهرست آثار ملی کشور و جلوگیری از تخریب آن از هیچ تلاشی دریغ نورزند.
علیاصغر نامی- جامعهشناس و نویسنده کتاب نام و نشان سرخسی ها
https://telegram.me/sarakhsgram
انتهای پیام/