شهرستان مرزی سرخس در یک نگاه
شهرستان مرزی سرخس در یک نگاه
شهرستان سرخس در منتهی الیه شمال شرق استان خراسان رضوی با وسعتی حدود 2/5447 کیلومترمربع در فاصله 185 کیلومتری از شهر مشهد واقع شده است. این شهرستان از شمال و شرق با کشور ترکمنستان، از غرب با شهرستان مشهد و از جنوب با شهرستان تربت جام و فریمان هم مرز می باشد. این شهرستان در عرض جغرافیایی 36 درجه تا 36 درجه و 40 دقیقه و طول جغرافیایی 60 درجه و 30 دقیقه تا 61 درجه و 15 دقیقه قرار گرفته است.

۱- موقعیت جغرافیایی
شهرستان سرخس در منتهی الیه شمال شرق استان خراسان رضوی با وسعتی حدود ۲/۵۴۴۷ کیلومترمربع در فاصله ۱۸۵ کیلومتری از شهر مشهد واقع شده است. این شهرستان از شمال و شرق با کشور ترکمنستان، از غرب با شهرستان مشهد و از جنوب با شهرستان تربت جام و فریمان هم مرز می باشد. این شهرستان در عرض جغرافیایی ۳۶ درجه تا ۳۶ درجه و ۴۰ دقیقه و طول جغرافیایی ۶۰ درجه و ۳۰ دقیقه تا ۶۱ درجه و ۱۵ دقیقه قرار گرفته است.

۲- توپوگرافی
حدود طبیعی منطقه سرخس در جنوب رودخانه کشف رود، در شرق رودخانه تجن، در غرب و جنوب غربی ارتفاعات کپه داغ می باشد. شهر سرخس در دشتی به همین نام که شیب عمومی آن از جنوب به طرف شمال و از غرب به شرق تمایل دارد، واقع شده است. در فاصله ۴۰ کیلومتری از مرکز سرخس در جنوب و غرب ارتفاعاتی به نامهای گرزمه، شورلق و چاله زرد قرار گرفته و پس از آنها ارتفاعات مزدوران که امتداد رشته کوههای هزار مسجد بوده و پاره ای از قلل آن بالغ بر ۳۲۰۰ متر ارتفاع دارد، مشاهده می شود. هرچه از داخل دشت سرخس به سمت شمال پیش برویم به نقاط کم ارتفاع می رسیم. علاوه بر این در این منطقه و مناطق مجاور بعضی از آبادیهای آن تپه های خاکی زیادی به چشم می خورد که ارتفاع آن به حدود ۳۰ تا ۵۰ متر می رسد.
۳- زمین شناسی
ایران از نظر موقعیت زمین شناسی و جغرافیایی، فلات چین خورده ای است که بین سپر عربستان در جنوب و فلات روسیه در شمال قرار گرفته است. وضع پیچیده ساختمانی-رسوبی فعلی ایران معرف این واقعیت است که بخش های مختلف کشور ما در طول زمان ویژگی های زمین شناسی متفاوتی نسبت به هم پیدا کرده و از یکدیگر متمایز شده اند. منطقه سرخس جزئی از حوضه رسوبی کپه داغ است. زون کپه داغ به صورت باریکه طویلی در شمال خراسان و ادامه بخش شمالی آن در ترکمنستان قرار دارد. حد جنوبی کپه داغ به بینالود محدود می شود و حد شمالی آن گسل عشق آباد-ترکمنستان است. این زون پس از کوهزایی سیمیرین پیشین یعنی هنگامی که ظاهراً تصادم و برخورد بین ایران و توران خاتمه یافته، بصورت حوضه رسوبی درآمده است. از نظر زمین شناسی تفاوت آشکاری بین حوضه رسوبی کپه داغ و البرز مشاهده می شود. یکی از دلایلی که موجب تفاوت حوضه کپه داغ از البرز گردیده است. بالا آمدگی های قدیمی جنوب دریاچه خزر، مربوط به پرکا مبرین است. از نظر حوضه رسوبی ، کپه داغ وضع تقریبا مشابهی با حوضه رسوبی زاگرس دارد. همچنین چین خوردگی های این ناحیه که از چین های نامتقارن می باشد شباهت زیادی به زاگرس داشته و مانند آن از آخرین حرکات کوهزایی آلپ نتیجه شده است. روند کلی چین ها شمال غربی-جنوب شرقی است.سن طبقات رسوبی این ناحیه ژوراسیک تحتانی تا کواترنر بوده است و ضخامت آنها بالغ بر ۵۰۰۰ متر می باشد. ناحیه فوق به دلیل داشتن شرایط مساعد جهت تشکیل و تجمع مواد هیدرو کربری از اهمیت خاصی برخوردار است. گاز موجود در این ناحیه درون طبقات رسوبی ژوراسیک فوقانی و کرتاسه تحتانی در تاقدیس خانگیران تجمع حاصل نموده است. به طور کلی در این ناحیه پانزده سازند قابل تشخیص بوده که به ترتیب از قدیم به جدید به این شرح می باشد:
سازند کشف رود
چمن بید و مزدوران از ماسه سنگ، شیل، سنگ آهک، رولومیت و مارن تشکیل گردیده و دارای سنی معادل ژوراسیک می باشند.
سازندهای کرتاسه شامل شوریجه، تیرگان، سرچشمه، سنگانه، اتمیر، آب دراز، آب تلخ،نیزار و کلات است که از سنگهای آهکی، مارن، کنگلومرا، ماسه سنگ، شیل و مقادیر ناچیزی ژیپس تشکیل یافته اند.
رسوبات نئوژن از کنگلومرا، ماسه سنگ و شیلهای قرمز رنگ تشکیل گردیده است.
تراس های رودخانه ای دوران چهارم به طور دگر شیب در بالای رسوبات فوق رسوب کرده اند.
بطور کلی هیچگونه فعالیت ماگمایی در زون کپه داغ مشاهده نشده است. بنابراین گسترش سنگهای دگرگونی در این منطقه بسیار کم بوده است ولی هرچه به سمت جنوب کپه داغ حرکت می کنیم فعالیتهای ماگمایی کم وبیش مشاهده می شود.
۴- پارامترهای اقلیمی موثر بر شهرستان سرخس

۱-۴-۱- بارندگی
براساس محاسبات انجام گرفته میانگین بارندگی سالانه در دوره آماری شاخص بیست ساله برای ایستگاه سرخس ۹/۱۹۱ میلیمتر محاسبه گردیده است.همچنین نوسانات دراز مدت بارندگی سالانه نسبت به مقدار متوسط یاد شده در نمودار زیر آورده شده است.
توزیع فصلی بارش از عوامل مهم در میزان استفاده موثر از بارندگی می باشد. براین اساس پر باران ترین فصل در ایستگاه سرخس فصل زمستان به میزان ۵/۵۳ درصد بارندگی است.

۱-۴-۲- تبخیر و تعرق
میانگین سالانه تبخیر و تعرق به روش تورنت وایت در این شهرستان برابر با ۹/۱۰۶۷ میلیمتر محاسبه گردیده که بارندگی موجود تنها قادر به تأمین ۱۸ درصد رطوبت موردنیاز برای تبخیر و تعرق بوده و درصورتی که پراکنش بارندگی نیز مناسب باشد، ۸۲ درصد آب مورد نیاز گیاهان می بایست از طریق آبیاری جبران گردد.

۱-۴-۳- دما
دما از پارامترهای مهم جوی است که توام با میزان بارش خصوصیات کلی یک ناحیه را از نظر نوع اقلیم مشخص می سازد و رد مطالعات بیابان زدایی، آبخیزداری و منابع آب نقش مهمی ایفا می کند. همچنین درجه حرارت و رطوبت نسبی اثرات متقابل بر رشد و نمو گیاهان دارد.شاخص میانگین سالیانه درجه حرارت که بعنوان میانگین روزانه دما در طول سال نامیده می شود برای ایستگاه سرخس ۹/۱۷ درجه سلسیوس برآورد گردیده است، حداقل مطلق دما در دوره آماری مورد مطالعه ۶/۱۸- مربوط به دی ماه سال ۶۹ و حداکثر مطلق آن با ۶/۴۶ درجه سانتی گراد در تیر ماه ۷۴ اتفاق افتاده است.
میانگین دوره آماری نشان می دهد که در ماههای خرداد، تیر و مرداد میانگین حداکثر دما به بیش از ۳۵ درجه سانتی گراد هم رسیده است که بیان کننده گرمای شدید منطقه در اواخر بهار و تابستان است.

۱-۴-۴- رطوبت نسبی
میانگین سالانه رطوبت نسبی در ایستگاه سرخس در دوره آماری شاخص بیست ساله معادل ۴۹ درصد می باشد که میزان آن از آبان ماه افزایش یافته و تا اول اردیبهشت ماه ادامه پیدا می کند و بقیه ماهها رطوبت نسبی پائین تر از میانگان سالانه قرار دارد.حداکثر رطوبت نسبی طی ماههای دی و بهمن ۷۰ درصد می باشد. رطوبت نسبی کمتر از ۳۰ درصد اعمال حیاتی گیاهان از جمله فتوسنتز را کاهش داده و در شش ماه از سال میانگین حداقل رطوبت نسبی در این شهرستان کمتر از ۳۰ درصد می باشد.

۱-۴-۵- ساعت آفتابی
مجموع ساعات آفتابی در ایستگاه سرخس حدود ۵/۲۹۱۹ ساعت در سال برآورد شده است که کمترین ساعات آفتابی به دی ماه با ۶/۱۲۸ ساعت تعلق دارد و بیشترین ساعات آفتابی به ماه تیر با ۷/۳۷۰ ساعت می باشد.

۱-۴-۶- تعداد روزهای یخبندان
این ایستگاه بطور متوسط در طول دوره آماری خود دارای ۳۵ روز یخبندان می باشد که بیشترین روزهای یخبندان مربوط به بهمن ماه می باشد. ضمناً در بررسی تعداد روزهای یخبندان سالانه سرخس مشاهده می شود سال ۱۳۷۴ با ۵۶ روز و سال ۱۳۸۲ با ۱۶ روز به ترتیب بیشترین و کمترین تعداد روزهای یخبندان را دارد.

۱-۴-۷- باد
زمانیکه صحبت از وزش باد به میان می آید، بی شک به حرکت افقی هوا در سطح زمین فکر می کنیم. در هر محل وضع جریان هوا تحت تأثیر خصوصیات سطحی که در روی آن قرار می گیرد واقع می شود. همچنین تغییر ارتفاع سطح زمین تغییرات فراوان را در جو موجب می گردد. برخی از این عوامل مانند نسیم دریا، نسیم خشکی، باد کوهستان و باد دشت در هر منطقه ای می تواند بادهای محلی را بوجود آورد که می توان نام آن را به یکی از منابع تشکیل دهنده نسبت داد. امروزه باد جزء مباحث انرژیهای نوین محسوب می شود که به صورت رایگان قابل دسترس می باشد و از نظر اقتصادی نیز نقش مهمی در تولید انرژی ایفا می نماید. در اینجا سعی شده است با اسامی محلی وزش بادهای شهرستان سرخس و بخشهای تابعه بیشتر آشنا شویم و سپس سمت و سرعت باد مورد مطالعه قرار گرفته است.
قبله باد: باد گرمی که از سمت قبله می وزد. این باد معمولا از دهنه شوریچه وزیدن می گیرد و با گرد و خاک همراه است که پس از وزش آن انتظار بارندگی خواهد رفت.
باد چهچه: این باد معمولاً در زمستان موجب ریزش برف و باران و در تابستان موجب خسارت زدن به محصولات کشاورزی می شود.وزش این باد در تابستان شدت می یابد و در ماه تیر(تموز) به اوج خود می رسد. همین باد در شیرتپه باد سردی است که از طرف مزداوند در وزش است.
سیه باد: این باد در منطقه به دیگچه خشک کن معروف است و در روستای کلاته عوض از سمت شرق و از طرف چکودر می وزد. این باد به دنبال خود برف و بارانی ندارد. همین باد در روستای شیرتپه به باد بالا معروف است.
فرح باد: باد گرمی است که علامت ذوب کردن یخ وبرف است و پس از وزش این باد احتمال ریزش برف و باران بالا می رود. این باد در روستای شیرتپه از سمت پسکمر می وزد.
باد کوه: بادی است که در روستای کلاته عوض از سمت کوههای بزنگان به داخل روستا می وزد.
شوباد(شومک) یا باد اروس: این باد در لب مرز ترکمنستان بادی است که از طرف ترکمنستان می آید که خیلی سرد می باشد و به باد زشت نیز معروف است.

۱-۴-۸ گلباد سرخس
نظر به اینکه باد یک کمیت برداری است لذا دارای دو پارامتر سمت و سرعت می باشد که در زیر به بررسی هرکدام از آنها می پردازیم:
الف- سمت باد:
سمت باد جهتی است که از آن جهت باد می وزد. این جهت نسبت به شمال بصورت ۳۶۰ درجه بیان گردیده لذا باد می تواند از یک تا ۳۶۰ درجه سمت داشته باشد ولی برای مقاصد کاربردی و سهولت امر هشت جهت اصلی باد بشرح ذیل تعریف گردیده اند.
ب- سرعت باد:
واحدهایی که در اینجا برای بیان سرعت باد بکار می روند عبارتند از متر بر ثانیه و نات بر ثانیه که بیشتر کشورها برای بیان سرعت بطور تقریب یک متر بر ثانیه را برابر ۲ نات بر ثانیه منظور می دارند.
گلباد شکل یا دیاگرامی است که نشانگر طبقه بندی و توزیع سمت و سرعت بادهای یک دوره زمانی مشخص یک ایستگاه خاص می باشد. گلباد از یک دایره مرکزی و تعدادی خطوط شعاعی تشکیل شده است که در وسط دایره می توان مقدار درصد فراوانی باد آرام یعنی بادهای کمتر از یک نات را ثبت نمود. خطوط شعاعی نیز می تواند هشت جهتی یا شانزده جهتی باشد.

۱-۴-۹- نمودارهای اقلیمی
الف- نمودار آمبروترمیک:
گوسن نموداری را طراحی کرد که در آن ارقام درجه حرارت در محور عمودی سمت چپ و اعداد بارندگی در سمت راست محور عمودی نمودار قرار داشته و محور افقی نمودار نشان دهنده ماههای سال می باشند. در نمودار آمبروترمیک مقیاس بارندگی دو برابر درجه حرارت درنظر گرفته شده است و در هر ماه که خط درجه حرارت بالاتر از خط بارندگی قرار گیرد آن ماه جزء ایام خشک سال محسوب می شود. دانشمندان معتقدند که هرگاه میزان بارندگی به میلیمتر برابر یا کمتر از دو برابر درجه حرارت به سانتی گراد گردد، محیط از نظر بیولوژیکی خشک خواهد بود.
ب- نمودار هایترو گراف
در این نمودار محور قائم به بارش ماهیانه و محور افقی به متوسط درجه حرارت اختصاص می یابد. نمودار زیر نمودار هایتروگراف سرخس را نشان می دهد. اندازه سطح محصور این منحنی مبنای مناسبی برای بیان تنوع شرایط اقلیمی در طول سال و مقایسه آن با مناطق دیگر است. عریض بودن منحنی نشان دهنده تغییرات شدید درجه حرارت و طویل بودن آن نشانه تغییرات زیاد بارندگی در ماههای سال است.

۱-۴-۱۰- تعیین اقلیم شهرستان سرخس با استفاده از طبقه بندی های مختلف
برای تعیین اقلیم از روشهای متداول استفاده شده است که در ذیل به تشریح هریک از آنها پرداخته می شود.
طبقه بندی بلر:
این روش ساده ترین طبقه بندی اقلیمی است که فقط برمبنای بارندگی سالیانه استوار است و براساس این طبقه بندی اقلیم منطقه سرخس از نوع خشک محسوب می گردد.
طبقه بندی هانسن:
براساس روابط بین اقلیم و مدارات می باشد و چون سرخس در حد فاصل عرض جغرافیایی ۳۴ تا ۴۵ درجه قرار دارد لذا در مدار معتدله گرم واقع شده است.
اقلیم نمای آمبرژه:
با توجه به فرمول طبقه بندی آمبرژه سرخس در اقلیم خشک و از نظر دمایی معتدل قرار می گیرد.
روش دومارتن:
دومارتن دانشمند فرانسوی، معتقد بود که مقدار تبخیر با میانگین درجه حرارت سالانه متناسب است. با توجه به شاخص دومارتن اقلیم منطقه سرخس خشک تعیین می گردد.
طبقه بندی دکتر کریمی
طبقه بندی کوپن

۵- منابع آب
بطور کلی مهمترین منابع آب منطقه سرخس را آبهای سطحی و آبهای زیرزمینی تشکیل می دهند که در زیر به بررسی هرکدام از آنها می پردازیم.

۱-۵-۱- آبهای سطحی
مهمترین رودخانه هایی که در این شهرستان در جریان می باشند به شرح زیر هستند:

۱-۵-۱-۱- رودخانه تجن
مهمترین منبع آبی منطقه سرخس است. این رودخانه از به هم پیوستن رودخانه هریررود که از ارتفاعات افغانستان سرچشمه می گیرد با کشف رود و جام رود در مرز مشترک ایران و ترکمنستان شکل گرفته و تا صحرای قره قوم ادامه می یابد. این رودخانه در تغذیه سفره های آب زیرزمینی منطقه نقش بسیار مهمی ایفا می کند. دبی رودخانه تجن در طول سال یکسان نبوده و حداکثر میزان دبی آن مربوط به فصل بهار می باشد. یکی از مهمترین مشکلات منطقه درخصوص این رودخانه سیلابهای موقتی در فصول پرباران سال می باشد که فرسایش شدید خاک را به دنبال دارد.

۱-۵-۱-۲- رودخانه کشف رود
این رودخانه به عنوان زهکش اصلی حوضه از شمال غرب به شمال شرق کشیده شده است و از وسط دشت مشهد می گذرد. این رودخانه در گذشته دارای آب زیادی بوده است ولی در حال حاضر به علت پائین افتادن سطح آب زیرزمینی و در نتیجه قطع شدن زهکشها تنها در مواقع سیلابی شدید مقداری آب از سرشاخه های آن وارد می شود. این رودخانه پس از طی مسافتی حدود ۳۰۰ کیلومتر در محلی به نام پل خاتون در شرق حوضه وارد هریررود می شود.

۱-۵-۱-۳- رودخانه شورلق
این رودخانه از ارتفاعات بزنگان و شورلق واقع در جنوب غربی منطقه سرچشمه گرفته و سیلابهای آن دشت حوضه آبریز این مطقه را تغذیه می کند. دبی آن از نوسانات زیادی در طول سال برخوردار بوده و در تابستان بستر آن کاملاً خشک است. شیب زیاد رودخانه در مواقع سیلابی منجر به فرسایش شدید بستر آن می شود.

۱-۵-۲- آبهای زیرزمینی
آبهای زیرزمینی معمولاً به آن دسته از آبهای زیر سطح زمین اطلاق می شود که بطر طبیعی در خاک وسازند زمین شناسی ظاهر می گردند و لایه زمین کاملاً از آب اشباع می باشد.رودخانه هریررود، آبهای سطحی حوضه آبگیر سرخس و نزولات جوی منطقه منابع عمده تغذیه آبهای زیرزمینی منطقه سرخس را تشکیل می دهند. بطور کلی کیفیت آبهای زیرزمینی منطقه بخصوص در حاشیه هریررود خوب می باشد.
۶- خاک
بطور کلی خاکهای موجود در شهرستان سرخس را به دو دسته به شرح زیر طبقه بندی می کنند.

۱-۶-۱- خاکهای رسوبی
این خاکها بیشتر در دشت سرخس وجود دارند که حاصل رسوبات رودخانه تجن و کشف رود و سیلابهای موجود در منطقه است. این خاکها دارای عمق نسبتاً بالایی می باشند و در ترکیب کلی آنها خاکهای رسی و لیمونی و شنی با عمق و شوری مختلف مشاهده می شود. رنگ این خاکها قهوه ای یا متمایل به قهوه ای است و نسبتاً حاصلخیز می باشند و قسمت عمده ای از کشت های آبی منطقه سرخس برروی این خاکها انجام می گیرد. البته مشکل عمده این خاکها زهکشی نامناسب و شوری آنها می باشد.

۱-۶-۲- خاکهای فلات سرخس
جنس این خاکها با توجه به مواد روی زمین متغیر هستند و رنگ این خاکها بین قهوه ای کم رنگ تا زدر متفاوت می باشد. برخلاف خاکهای رسوبی، این خاکها کمتر برای کشاورزی مورد بهره برداری قرار می گیرند و بصورت لم یزرع و مرتعی در منطقه باقی می مانند.
علاوه بر موارد فوق بخش عمده ای از منطقه سرخس را تپه های شنی فرا گرفته است. این تپه ها در اغلب نواحی خشک ایران وجود دارند. در منطقه سرخس به علت وزش بادهای غربی-شرقی این تپه ها در سطح منطقه جابه جا می شوند. بطور کلی تپه های شنی را در منطقه سرخس می توان با کشت گیاهان و درختچه هایی متناسب با اکولوژی منطقه تثبیت نمود.

۷- پوشش گیاهی و زندگی جانوری
پوشش گیاهی منطقه سرخس تحت تأثیر ویژگیهای جغرافیایی و طبیعی آن دارای تنوع زیادی می باشد. در این منطقه در گذشته جنگل و مرتع بسیار غنی وجود داشته است ولی در اثر قطع درختان جنگلی جهت سوخت که قبلاً توسط ترکمنان مهاجر صورت می گرفت و همچنین در اثر چرای بی رویه دام در مراتع، انبوهی خود را از دست داده است. مهمترین درختان جنگلی منطقه درخت پسته است که در ارتفاعات ۷۰۰ الی ۸۰۰ متری از منتهی الیه شمال غربی تا جنوب شرقی ناحیه بطور منقطع گسترده شده است. علاوه بر جنگلهای پسته، بادام کوهی، گز و قیچ از جمله درختان و درختچه های جنگلی منطقه می باشد. البته در این منطقه علاوه بر گونه های فوق، درمنه و گون نیز وجود دارد. درخصوص زندگی جانوری نیز گونه های کوهزی مانند کل و بز، قوچ و میش، پلنگ و گونه های دشتزی، از جمله آهو و گورخر و همچنین طیف وسیعی از انواع پرندگان مانند قرقاول بال نقره ای، هوبره، زنگوله بال، انواع مختلف پرندگان شکاری در این منطقه وجود دارد.